تربیت کودک در اسلام چگونه است؟
کودکان ارزشمندترین موهبت‌های الهی هستند که به امانت به والدین سپرده شده اند. والدین وظیفه دارند که بار مسئولیت را به خوبی به دوش کشیده و با تربیت کودک در اسلام باعث رستگاری و موفقیت کودکان شوند. روش اسلام در تربیت کودکان، استفاده از پند، محبت، جدیت توأم با مدارا و احتیاط است که باید در عین حال مؤثر نیز باشد. بنابراین مجازات و تنبیه نخستین عامل تربیتی در اسلام نبوده بلکه ابزاری است که در صورت سودمند واقع نشدن محبت، برای ایجاد عادات خوب به کار می‌رود. در تربیت اسلامی زیاده روی دیده نشده و همواره اعتدال بهترین راه تربیت است.
موضوع تربیت، جدا از جنبه روحی و نفسانی، جنبه بدنی و عقلی را نیز شامل شده و زمانی‌که این سه اصل به موازات یکدیگر به طور صحیح تقویت شوند، قطعاً انسان موفق و توانایی به جامعه بشری راه پیدا می‌کند. خانواده، مدرسه و گروه‌های دینی عواملی هستند که جدا از عوامل قهری مانند وراثت، بر نوع رفتار و تربیت کودکان تأثیر می‌گذارند. ما در این مقاله به بررسی اجمالی مفهوم تعلیم و تربیت و انواع آن، تربیت کودک از دیدگاه اسلام و سیره پیامبر (ص) می‌پردازیم.
معنای تربیت چیست؟
تربیت به معنای پرورش دادن است. در لغت همچنین تربیت به معنی اوج گرفتن، افزودن و رشد کردن نیز هست. از دیدگاهی دیگر، تربیت از حد افراط و تفریط بیرون آوردن و به حد اعتدال سوق دادن است. تربیت کوشش برای ایجاد تغییر مطلوب در افراد و به کمال رساندن تدریجی و مداوم آن‌ها است. از سوی دیگر تربیت به فعلیت رساندن استعدادها، به کمال رساندن افراد مستعد و مراقبت از آن‌ها در پیمودن مسیر رشد است. به عنوان مثال به استفاده از روش‌های تربیتی اسلامی، استعدادهای پنهان در کودک خجالتی و مستعد کشف شده و رشد پیدا می‌کند.
اهمیت تربیت کودک در اسلام با آیات و روایات
انسان ترکیبی از استعدادها و قوای جسمی و روحی است. پیامبر اسلام در حدیثی انسان‌ها را به معادن ارزشمند تشبیه کرده است و فرموده است: "مردم معدن‌هایی هستند مانند معادن طلا و نقره"
هنگامی‌که این استعدادها به شکوفایی نرسند، زندگی انسان بیهوده خواهد بود و کسی که هدف مشخصی دارد، همواره در مسیر کمال و پیشرفت گام نهاده و خود را به هدف نزدیک‌تر می‌کند. پس انسان‌های دور از تربیت، انسان‌هایی دور از حیات فرهنگی و اعتقادی، دور از پیشرفت و انسان‌هایی بی‌هدف هستند.
لزوم تربیت کودک از دیدگاه اسلام در خردسالی
کودکان در خردسالی تربیت‌پذیری بیشتری دارند زیرا در این سن، آن‌ها به راحتی و آسانی فرمان برداری کرده و سریع‌تر تحت تاثیر قرار می‌گیرند. در این دوران هنوز عاداتی که مانع از اطاعت کودکان شود به وجود نیامده و آن‌ها اراده قوی‌ای ندارند تا از اطاعت سر باز زنند. بنابراین اگر کودک خردسال به کاری عادت کند، چه خوب چه بد، این عادت در بزرگسالی به آسانی تغییر نمی‌کند.
اگر کودکان به روش‌های نیکو و خوب انس و عادت پیدا کنند، این عادت در آن‌ها مستقر شده و رو به افزایش خواهد بود. در مقابل اگر کودکان در این دوره به حال خود رها شوند یا با بی‌بند و باری مواجه شوند، دچار فرزند سالاری شده و به آن عادت کرده و با شروع نوجوانی و بزرگسالی دچار انحراف می‌شوند. همچنین خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: "هرگاه برگردانده می‌شدند به آنچه از آن نهی شدند، دوباره به آن دچار گشتند."
با دقت در این آیه برداشت می‌شود که باید از راه تعلیم و تلقین افراد را به فضیلت‌ها عادت دهیم. بزرگ‌ترین اشتباه در تربیت کودکان این است که کودکان را به حال خود رها کرده تا آزادانه و بی‌هیچ قید و شرطی پرورش پیدا کنند. کسی که در دوران کودکی آزادانه از تمایلات خود پیروی کرده است، در دوران رشد و بزرگسالی نیز نمی‌تواند تمایلات خود را تعدیل و تنظیم کند. به همین دلیل است که آنچه انسان در دوران خردسالی یاد می‌گیرد، مانند نقشی می‌ماند که در سنگ ایجاد شده و به آسانی محو نمی‌شود.
عوامل مؤثر بر تربیت کودک از دیدگاه اسلام
عوامل گوناگونی پیوسته بر انسان و نحوه زندگی و تربیت او تأثیرگذار هستند. خانواده، مدرسه، گروه‌های دینی و اخلاقی و عوامل پیش‌بینی نشده از جمله مهم‌ترین این عوامل هستند.
خانواده
تأثیر خانه و خانواده در تربیت افراد بسیار زیاد است و می‌توان گفت پایه‌های اصلی تربیتی افراد در آن نهاده می‌شود. فضای خانه آرامش و نیازمندی‌های روانی کودکان را تامین کرده و فرصتی برای شناخت تمایلات و ویژگی‌های کودکان فراهم می‌کند. به عنوان یک نمونه بارز، در محیط خانه است که کودک بیش فعال به سمت رشد و آرامش بیشتر هدایت می‌شود زیرا پس از ورود این کودکان به جامعه، آن‌ها با مشکلات زیادی رو به رو خواهند شد. خانه اساس سلامت اخلاقی کودک را بنیان‌گذاری کرده و ارزش‌های اخلاقی، علاقه به راستی و درستی، تنفر از دروغ و نادرستی و… را به آن‌ها آموزش می‌دهد. ساختار عقلی کودکان از طریق شنیده‌ها، خواندنی‌ها و مشاهدات در محیط خانواده تشکیل می‌شود.
مدرسه
تمام افراد تلاش می‌کنند کودکان خود را درست تربیت کرده و از آثار منفی محیط دور کنند. مدارس تاسیس شدند تا محیط تربیتی که از یک‌سو مورد پذیرش اجتماع و از سوی دیگر مورد حمایت دولت‌ها و خانواده‌هاست فراهم شود. مدارس نقش بسیار مهمی در آموزش اصول اخلاقی و ارتباطات اجتماعی به کودکان دارد. در مدارس با بازی‌ها و روش‌های مدرن آموزشی و با بهره گیری از ابزار‌های مخصوص، تربیت صورت می‌گیرد. با توجه به اهمیت مسئله تربیت کودکان، شرکت آریا خود را ملزم به عرضه محصولات آموزشی مانند مداد رنگی آریا، خمیر بازی آریا و... با بهترین کیفیت کرده است و در راستای رسالت خود همواره در حال تلاش خواهد بود.
جمعیت‌های دینی_اخلاقی و عوامل پیش‌بینی نشده
گروه‌های دینی و اخلاقی در گذشته و عصر امروزی، نقش مهمی در تربیت افراد ایفا کرده و به یاری رساندن خانواده‌ها و جامعه با برگزاری همایش‌ها، انتشار کتاب‌ها، تشکیل کارگروه‌ها، ساخت ابزارهایی با محوریت تربیتی و اسلام و… پرداخته‌اند. عوامل دیگری نیز تحت عنوان عوامل پیش‌بینی نشده وجود دارند که ناخودآگاه در نحوه رشد و تربیت کودک تاثیرگذار هستند. از جمله این عوامل وراثت، محیط شهر و روستا، دوستان، هم‌بازی ها و… هستند.
انواع تربیت اسلامی
تربیت از منظر اسلام به سه دسته کلی تقسیم می‌شود. تربیت عقلی، تربیت روحی و تربیت بدنی. در ادامه مقاله به توضیح این سه نوع تربیت کودک از دیدگاه اسلام می‌پردازیم.
تربیت عقلی
اسلام دینی فطری است و تمام نیروهای انسانی را محترم شمرده و از افراط و تفریط پرهیز می‌کند. به همین دلیل اسلام عقل را نیرویی باارزش معرفی کرده و آن را در راه خیر و به سمت آن هدایت می‌کند. اسلام عقل بشر را به بهره برداری از نیروهای مادی و به کارگیری آن‌ها برای زندگی بهتر سوق می‌دهد. قرآن کریم دراین‌باره می‌فرماید: "ما به شما در زمین قدرت و توانایی دادیم و در آن، وسایل زندگی شما را فراهم ساختیم."
از طرف دیگر اسلام روح بشر را به ارتباط با خدا و ترس از او متوجه می‌کند. به همین دلیل انسان با استفاده از نیروی عقل در سایه تعالیم اسلام زندگی می‌کند. در اسلام پیوند میان انسان و خدا براساس محبت و امید است و عقل و روح را به یکدیگر مربوط می‌سازد.
تربیت روحی
دین اسلام تاکید خاصی به پرورش روح کودکان دارد٬ زیرا آن را مرکز و کانون شخصیت انسان می‌داند. بدون شک این نیرو، بزرگ‌ترین نیرو در هستی است. زیرا نیروی جسمی بشر به امور مادی و محسوسات و نیروی عقل به معقولات٬ زمان٬ مکان٬ آغاز و انجام و بالاخره به فنا و نابودی محدود می‌شود. ولی نیروی روح نامحدود است و دچار دگرگونی و تغییر نمی‌شود.
روش اصلی اسلام در پرورش کودکان ایجاد پیوستگی میان خداوند و روح در تفکر و عمل انسانی در هر زمان و هر مکانی است. اسلام ابتدا سعی می‌کند قلب انسان را در برابر قدرت خداوند بیدار کند و هنگامی که قلب کودک در برابر خداوند حساس شد، روح او در جامعه به راه مستقیم هدایت می‌شود. این روش تربیتی نتایج فراوانی برای افراد جامعه دارد و باعث می‌شود که افراد به محبت و علاقه به بشریت عادت کرده و بر اثر ناملایمات جامعه منحرف نشوند.
تربیت بدنی (جسمی)
تربیت بدنی پرورش دادن جسمی کودکان است تا توانایی انجام اعمال گوناگون و مقاومت در برابر برخی مشکلات را داشته باشند. شنا، تیراندازی و سوارکاری بخشی از روش‌های تربیت جسم کودک در اسلام است که روایات زیادی از رسول اکرم (ص) نیز در این باره نقل شده است. هدف از این روش تربیتی تقویت جسم و تمرین آن برای تحمل و مقابله با ناهمواری‌های جامعه و زندگی است. در نتیجه بهره‌برداری از جسم برای رفع نیازهای زندگی، یکی از هدف‌های تربیت بدن در اسلام است. زیرا بدن ناتوان نمی‌تواند زندگی خوبی را تجربه کند.
پیامبر اسلام در این باره می‌فرمایند: "برای بدن تو، در تو، حقی است که باید آن را ادا کنی."
براساس این حدیث باید وسایل آسایش، تغذیه و بهداشت بدن به طور کامل فراهم شده و از جسم مراقبت شود. در عین حال اسلام درصدد تنظیم و تعدیل نیازهای جسم است. زیرا اگر انسان بخواهد به گونه‌ای افراط گرایانه درصدد تامین نیازهای جسم خود باشد، این امر در هیچ مرحله‌ای متوقف نمی‌شود.
انواع تربیت کودک از دیدگاه اسلام در سیره پیامبر اکرم (ص)
تربیت در سیره پیامبر اسلام به دو نوع تکوینی و تشریعی تقسیم بندی می‌شود.پیامبر گرامی اسلام یک شخصیت ممتاز و ویژه در عالم انسانیت است که از بهترین ویژگی‌های انسانی بهره‌مند بوده است. نهضت پیامبر اسلام آن‌چنان قوی و ریشه‌دار است که تا امروز مستحکم و پابرجا باقی مانده است و بسیاری از مردم پیرو مکتب او هستند.
تربیت تکوینی
تربیت تکوینی یعنی توجه به تمام ماهیات ممکن و اسباب و مقدماتی که انسان به آن احتیاج دارد و باید آن‌ها را به فعلیت برساند. خداوند متعال در انسان وسایل رشد مادی و معنوی را قرار داده است. همگی با فطرت الهی خلق شده‌اند و معلمین، والدین یا خود انسان هستند که این فطرت را آلوده کرده یا آن را به سمت خوبی‌ها سوق می‌دهند.
تربیت تشریعی
تربیت تشریعی عبارت است از تکمیل نفس انسان از طریق معارف حق، صفات پسندیده و اعمال شایسته‌ای که باعث سعادت انسان می‌شود. براساس این تعریف، همه مردم می‌توانند بنده شایسته خداوند باشند ولی باید با این هدف تربیت شوند. تربیت تشریعی به وسیله کتاب خدا (قرآن)، پیامبر و ائمه اطهار انجام می‌گیرد. پیامبران برای تربیت انسان مبعوث شده‌اند و امامان نیز راه آن‌ها را ادامه می‌دهند.
همچنین بخوانید!
فناوری هوشمند چگونه می‌تواند بر رشد کودک تأثیر منفی بگذارد؟
