علل و نشانه‌های استرس و اضطراب در کودکان و راه‌های درمان آن

گسترش استرس و اضطراب در کودکان و نوجوانان

امروزه يکی از مشکلات رايج این روزها، استرس و اضطراب در کودکان و حتی نوجوانان است. این مسئله در مواردی به یک دغدغه‌ جدی برای والدين و خانواده‌ها تبديل شده است. استرس در کودکان و نوجوانان، می‌تواند آنها را مستعد بيماری‌های روحی و روانی کند. با تداوم استرس در زندگی آنها، کم‌کم استرس جای خود را به اضطراب می‌دهد و بازگشت به زندگی عادی را سخت‌تر می‌کند. اروین یالوم در روان شناسی اگزیستانسیال اضطراب را اینگونه تعریف می‌کند:

اضطراب، ترس از چیزی است که عامل آن مشخص نیست.

به طور عمده علائم استرس و اضطراب در کودکان با تغییرات جسمی و رفتاری، خود را نشان می‌دهد. کودکان متناسب با سن، خصوصیات رفتاری، خلق و خو و مهارت‌های سازگاری با محیط پیرامون واکنش‌های متفاوتی را از خود نشان می‌دهند. به همین دلیل والدین با زیرنظر گرفتن عادات و رفتارهای کودک خود راحت‌تر به وجود استرس و اضطراب در او پی می‌برند و زودتر به ریشه‌یابی و حل مشکل فرزند خود می‌پردازند. در موارد جدی‌تر اختلالات اضطرابی بهتر است از متخصصین کمک گرفته شود.

قبل از هرچیز بهتر است تفاوت بین اضطراب و استرس را بدانید:

مرز باریکی بین اضطراب و استرس وجود دارد. هر دو خود را به صورت یک پاسخ هیجانی نشان می‌دهند. به طور کلی استرس در پی یک اتفاق و محرک بیرونی اتفاق می‌افتد. نزدیکی  امتحانات، سر آمدن زمان تحویل پروژه‌، بحث با دوستان و… از عوامل ایجاد استرس و اضطراب در کودکان و افراد هستند. از طرف دیگر، اضطراب توسط نگرانی‌ها و استرس‌های مداوم و بیش از حد تعریف می‌شود که حتی در صورت عدم وجود یک عامل استرس‌زا نیز از بین نمی‌رود. اضطراب منجر به مجموعه‌ای از علائم تقریباً مشابه با استرس می شود.

بیشتر بخوانید: راه‌های غلبه بر اضطراب و ترس کودک از مدرسه

علائم استرس و اضطراب در کودکان

با توجه به اینکه کودکان از بلوغ لازم برای درک استرس و اضطراب خود برخوردار نیستند، نمی‌توانند این مشکل را تشخیص دهند. مشاهده نشانه‌ها و تشخیص اینکه این علائم وابسته به استرس است و یا یک مشکل جسمی، بر عهده پدر و مادر است. کودکان خیلی تمایلی به صحبت کردن در مورد مشکلات و ترس‌های خود ندارند و بیشتر دوست دارند سکوت کنند.  بر خلاف میل به سکوت، آنها تمایل دارند که والدینشان مشکل را حل کنند. در نتیجه پدر و مادر با صحبت با آنها فرصت گفتگو را ایجاد می‌کنند. مشکلات را پیدا می‌کنند و در کنار همدلی با فرزند خود به حل مشکل می‌پردازند.

نشانه‌های رفتاری و احساسی معمول

• تغییرات رفتاری مانند: پرخاشگری و کم طاقتی
• ایجاد عادات عصبی جدید مانند ناخن جویدن
• عدم تمرکز
• ترس مانند: ترس از تاریکی، تنها ماندن و یا ترس از غریبه‌ها

نشانه‌های فیزیکی

• شکایت از دل درد و یا سردرد
• کاهش و یا افزایش اشتها
• شب ادراری
• مشکلات خواب و یا کابوس دیدن
• کاهش و یا افزایش اشتها

توجه کنید اگر در کنار این علائم، تب، اسهال، درد و غیره هم وجود داشته باشد می‌تواند حاکی از مشکلات جسمی باشد.

دلایل رایج استرس در کودکان

استرس و اضطراب در کودکان می‌تواند علل بیرونی داشته باشد. مشکلاتی در مدرسه، تغییر و یا اتفاقی خاص در خانواده، تماشای تلویزیون و برنامه‌های نامناسب، درگیری با دوستان و… می‌توانند از جمله عواملی باشند که باعث ایجاد استرس در کودکان می شوند. از طرفی فشارهای روانی ناشی از تلاش و رقابت بر سر بهترین بودن در مدرسه نیز می توانند از عوامل درونی استرس در بچه ها باشند. برخی از موارد زیر می‌توانند از دلایل رایج اضطراب در کودکان باشند.

فشارهای مدرسه

خیلی از استرس‌های کودکان ریشه در مدرسه دارد. ترس از اشتباه و یا کمال‌گرایی برای بهترین بودن باعث اعمال فشار مضاعف بر روی آنها خواهد شد.

تغییرات بزرگ در خانواده

تغییرات بزرگ زندگی مانند: طلاق، مرگ یکی از اعضای خانواده، مهاجرت و یا اضافه شدن خواهر یا برادر جدید می توانند احساس امنیت فرزند شما را متزلزل کنند و منجر به سردرگمی و اضطراب او شوند. به عنوان مثال خواهر یا برادر جدید می تواند موقعیت کودک در خانواده را تهدید کند و یا موجب حسادت او شود. مرگ یکی از اعضای خانواده می تواند به منزله ی زنگ خطری برای کودک باشد و احساس غم، ترس و وحشت را در او بیدار کند.

کودک آزاری

یکی از جدی‌ترین مشکلات کودکان آزار و اذیت است. آسیبی که می‌بینند بسته به شدت آزاری است که متحمل شده‌اند. آنها مورد توجه قرار گرفتن را دوست ندارند و خجالت می‌کشند. از جلب توجه فراری‌اند و سعی در پنهان کردن موضوع از والدین و حتی معلمین خود دارند.

تعریف سازمان جهانی بهداشت از کودک آزاری: کودک آزاری عبارت است از هر گونه بدرفتاری فیزیکی و یا عاطفی، سواستفاده جنسی، غفلت یا رفتار همراه با بی‌توجهی یا استثمار تجاری یا سایر انواع استثمار، که منجر به آسیب واقعی یا احتمالی به سلامت، بقا، رشد یا کرامت کودک در زمینهٔ روابط یا مسئولیت، اعتماد یا قدرت شود.

مشاهده اخبار فاجعه‌بار در تلویزیون

دیدن یا شنیدن عناوین خبری، تصاویر بلایای طبیعی، جنگ و خشونت می‌تواند برای کودکان ناراحت کننده باشد. آنها این اتفاق‌ها را در ذهن خود پر و بال می‌دهند. نگرانی از پیش آمدن این حوادث برای خود، خانواده و یا دوستانشان می‌تواند یکی از عوامل اضطراب و استرس در کودکان باشد.

بی‌ثباتی در خانواده

مشکلات اقتصادی در خانواده، نگرانی‌های شغلی، مشاجره بین پدر و مادر و موارد مشابه ذهن کودک را درگیر مشکلات می‌کند. آنها در ذهن خود به دنبال جستجوی راه حل و کمک به خانواده هستند ولی توانایی این کار را ندارند. احساس ناتوانی و نداشتن امکانات لازم از دیگر دلایل استرس در آنهاست.

محبوبیت در جمع

یکی از موارد شایع در میان دانش‌آموزان کم سن‌تر جدایی از دوستان صمیمی خود به دلیل تغییر مدرسه، قهر، طرد شدن و… است. بچه‌ها در این سن به دنبال پذیرفته شدن در جمع دوستان و گروه‌های مدرسه هستند. پذیرفته نشدن باعث رنج کودکان و زمینه ساز استرس و آشفتگی در آنها می شود.

برنامه‌های بیش از حد

فعالیت‌های بسیار و برنامه‌ریزی فشرده برای کودکان به شدت مخرب هستند. بچه‌ها نیاز به اوقات فراغت و زمان‌ آزاد دارند.

فیلم‌ها یا کتاب‌های ترسناک

داستان‌های خیالی از دیگر عوامل پریشانی و اضطراب در کودکان هستند. کودکان معمولا بسیار بیشتر از سنین دیگر تحت تاثیر صحنه‌های ترسناک، خشن یا ناراحت کننده‌ای که در یک فیلم دیده‌اند و یا در کتاب خوانده‌اند قرار می‌گیرند. برخی از بچه‌ها نسبت به محتوای رسانه‌ای حساسیت بیشتری نشان می‌دهند. باید بدانید چه چیزی فرزند شما را ناراحت می‌کند، محتوای رسانه‌ای خشونت‌آمیز را محدود کنید و به رده سنی فیلم‌ها، کتاب‌ها و بازی‌های ویدیویی در دسترس کودکتان توجه کنید.

بیشتر بخوانید: تأثیرات مثبت کارتون‌ بر رشد کودک

در این شرایط چگونه به کودک خود کمک کنیم؟

اقدامات در خانه

• یک فضای آرام در خانه ایجاد کنید. تا بهبود اوضاع به یک فعالیت جمعی مانند: شام خانوادگی و یا بازی گروهی متعهد باشید. این کار به کاهش استرس در کودکان کمک بسیاری می‌کند.
• محیط خانه را تا رسیدن به شرایط مطلوب آرام و امن نگه دارید.
• به فیلم‌ها، کتاب‌ها و بازی‌های ویدیویی در دسترس کودک خود دقت داشته باشید.

آنها را درگیر کنید

• به فرزند خود این شانس را بدهید تا خودش بر شرایط زندگی‌اش کنترل داشته باشد.
• بچه‌ها را زودتر از تغییرات پیش‌رو آگاه کنید تا خود را برای تغییرات آماده کنند. تغییر شغل و یا شهر محل زندگی، تغییر مدرسه و… همه از جمله مواردی هستند که کودک باید زودتر از آنها مطلع شود. چرا که هرکدام از این تغییرات به معنی محل زندگی جدید و دوستان جدید برای او خواهد بود.
• فرزندان خود را درگیر کارهای اجتماعی که به آن علاقمند هستند و یا ورزش‌هایی که در آن موفق هستند بکنید.

فعالیت‌های شما

• عادت‌‌های سالم مانند ورزش کردن و غذای سالم را در برنامه زندگی خود بگنجانید. هرآنچه که شما را از استرس دور می‌کند انجام دهید. بچه‌ها حالت‌های رفتاری والدین خود را تقلید می‌کنند. 
• علائم و رفتارهای جدید را رصد کنید. مشکلی را حل نشده باقی نگذارید.
• خوب بشنوید. از کودک خود بپرسید مشکلش چیست؟ بدون انتقاد و مواخذه حرف‌ها و دغدغه‌های فرزند خود را خوب گوش کنید. آنها را درک کنید و برای رفع مشکل آنها راه حل‌ ارائه دهید.
• فضا را به سمت محبت، تشویق و دلگرمی ببرید.
• روش‌ها و راهکارهای افزایش عزت‌نفس را اجرا کنید.

اگر علائم استرس کودک شما کم نمی شود یا بیشتر گوشه گیر، افسرده یا ناراضی می‌شود، حتما از یک پزشک، مشاور یا درمانگر مشاوره بگیرید.

استفاده از تکنیک به نام «مهار» در هنگام استرس کودک

این تکنیک چهار مرحله دارد که به ترتیب شامل مکث، همدلی، ارزیابی و رهایی است.

حرف م، مکث: با آرامش کامل به همراه فرزندتان شروع به کشیدن نفس‌های عمیق بکنید. این کار باعث می‌شود پاسخ سیستم عصبی به اضطراب، معکوس شود.

حرف ه، همدلی:  کودک خود را کاملا درک کنید و با او همدلی کنید.

حرف ا، ارزیابی: وقتی کودک به آرامش رسید زمان پیدا کردن راه‌حل‌های ممکن است.

حرف ر، رهایی: شما پدر و مادری بی‌نظیر هستید که ابزار و آگاهی لازم برای مدیریت نگرانی در فرزندتان را دارید. پس احساس گناه نکنید.

کلام آخر

علائم و نشانه‌ها را نادیده نگیرید و گمان نکنید با بزرگ شدن کودک این موارد برطرف خواهند شد. همان‌طور که گفتیم تداوم استرس در کودکان باعث تبدیل به یک اضطراب دائمی خواهد شد و سال‌ها با او همراه خواهد بود. برای کنترل علائم استرس در فرزندان خود از روش‌های سالم و اصولی بهره بگیرید. روش‌های ساده بسیاری وجود دارند که برای مقابله و کنترل علائم استرس و اضطراب در کودکان به خانواده‌ها کمک می‌کند تا شرایط را به نحو مطلوبی تغییر دهند. والدین نیز باید با کنترل و مدیریت شرایط استرس‌زا آرامش خود را حفظ کنند. حفظ آرامش به این معنی نیست که والدین نباید مضطرب و نگران باشند بلکه باید به گونه‌ای با خونسردی رفتار کنند که کودک شاهد مدیریت شرایط توسط والدین خود باشد. چرا که کودکان هر لحظه در حال رصد والدین خود هستند.