شب ادراری در کودکان، علت‌ها و درمان

خیس کردن رختخواب- که بی‌اختیاری شبانه یا شب ادراری شبانه هم نامیده می‌شود- ادرار کردن غیر ارادی کودک در هنگام خواب بعد از سنی است که از او انتظار نمی‌رود.

ملحفه، لباس خواب خیس و یک کودک خجالت‌زده، صحنه‌ای آشنا در بعضی از خانه‌ها است. البته جای نگرانی نیست. شب ادراری کودکان در رختخواب نشانه‌ای از عدم یادگیری او در زمینه‌ی بهداشت فردی نیست. بلکه فقط بخشی از فرایند طبیعی رشد است.

به طور کلی شب ادراری کودکان تا قبل از ۷ سالگی نگران کننده نیست. در این سن ممکن است مثانه‌ی کودک هنوز در حال رشد و آمادگی جهت کنترل ادرار در هنگام خواب باشد.

در صورتی که کودک به خیس کردن رختخواب خود بعد از ۷ سالگی به طور مداوم ادامه دهد، باید با صبر و حوصله مشکل را درک و آن را برطرف کرد. تغییر نگرش و سبک زندگی، ورزش‌های اصلاحی برای تقویت مثانه، استفاده از دستگاه‌های هشداردهنده‌ی شب ادراری و گاهی اوقات درمان دارویی می‌توانند در کاهش یا رفع کامل شب ادراری کودکان مؤثر باشند.

علائم شب ادراری در کودکان

بیشتر کودکان تا سن ۵ سالگی کاملاً یاد گرفته‌اند که چطور به تنهایی از سرویس بهداشتی استفاده کنند. در واقع هیچ تاریخ دقیقی برای کنترل کامل ادرار در کودکان وجود ندارد. در فاصله‌ی بین ۵ تا ۷ سالگی، شب ادراری همچنان برای بعضی از کودکان یک مشکل حل نشده است. اما پس از ۷ سالگی معمولاً تعداد کمی از بچه‌ها هنوز رختخواب خود را خیس می‌کنند.

چه موقع به پزشک مراجعه کنیم؟

مشکل شب ادراری در بیشتر کودکان به طور خود به خود برطرف می‌شود. اما بعضی از بچه‌ها به کمی کمک و حمایت بیرونی نیاز دارند. در موارد بخصوصی خیس کردن رختخواب ممکن است علامت یک بیماری زمینه‌ای باشد. چنین موردی به توجه پزشکی نیاز دارد. از پزشک کودک خود در این موارد مشورت بگیرید:

کودک شما بعد از ۷ سالگی هنوز تختش را خیس می کند.

کودک شما بدون سابقه‌ی شب ادراری یا بعد از چند ماه که از خوب شدنش می‌گذرد، دوباره شب‌ها خودش را خیس می‌کند.

خیس کردن رختخواب با درد هنگام خروج ادرار، تشنگی غیرمعمولی، ادرار صورتی یا قرمز، مدفوع سفت یا خروپف همراه باشد.

علت‌های شب ادراری در کودکان

علت‌ یا علت‌های شب ادراری در کودکان هنوز به طور قطعی شناخته نشده‌اند. اما عوامل مختلفی می‌توانند در این امر نقش داشته باشند:

مثانه‌ی کوچک- مثانه‌ی کودک شما ممکن است هنوز به اندازه‌ی کافی رشد نکرده باشد تا بتواند ادرار جمع شده در طول شب را در خود نگه دارد.

عدم توانایی تشخیص مثانه‌ی پُر- اگر عصب‌هایی که عملکرد مثانه را کنترل می‌کنند به کندی به رشد کامل برسند، کودک متوجه نمی‌شود که مثانه‌اش پر شده است. در نتیجه نمی‌تواند به موقع از خواب بیدار شود و به دستشویی برود. این مورد برای بچه‌هایی که خوابشان سنگین است مشکل‌سازتر است.

عدم تعادل هورمون‌ها- بدن بعضی از کودکان به اندازه کافی هورمون ضد ادرار (ADH) تولید نمی‌کند. ترشح متعادل این هورمون باعث کاهش سرعت تشکیل ادرار در مثانه می‌شود.

عفونت مجاری ادراری- عفونت مجاری ادراری می‌تواند کودک را برای کنترل ادرارش به دردسر بیندازد. علائم و نشانه‌های این بیماری ممکن است خیس کردن رختخواب، عدم کنترل ادرار در غیر زمان خواب، تکرر ادرار، ادرار به رنگ قرمز (یا صورتی) و درد در هنگام دفع ادرار باشد.

اختلال تنفس در خواب- گاهی اوقات شب ادراری در کودکان نشانه انسداد تنفس در خواب است. در این حالت تنفس کودک در هنگام خواب قطع می‌شود که دلیل آن معمولاً التهاب یا بزرگ شدن لوزه‌هاست. علائم دیگری مثل خروپف و خواب آلودگی در طول روز نیز می‌توانند از نشانه‌های این اختلال باشند.

• دیابت- برای کودکی که سابقه‌ی شب ادراری ندارد، خیس کردن رختخواب ممکن است اولین نشانه‌ی دیابت باشد. ممکن است علائم دیگری مثل دفع مقدار زیادی ادرار در یک نوبت، تشنگی بیش از حد، خستگی و کاهش وزن (با وجود اشتهای خوب) باشد.
• یبوست مزمن- بدن از ماهیچه‌های یکسانی برای کنترل و دفع ادرار و مدفوع استفاده می‌کند. در موارد طولانی شدن یبوست، عملکرد این ماهیچه‌ها مختل می‌شود و همین امر می‌تواند باعث شب ادراری شود.
• مشکل در دستگاه دفع ادرار یا سیستم عصبی- در موارد نادری، خیس کردن رختخواب به اختلال در دستگاه عصبی یا ادراری کودک مربوط می‌شود.

عوامل احتمالی که شب ادراری در کودکان را تشدید می‌کنند

هر بچه‌ای ممکن است رختخواب خود را خیس کند. امّا این مشکل در پسربچه‌ها دو برابر بیشتر از دختربچه‌ها دیده می‌شود. متخصصان عوامل مختلفی را با افزایش احتمال شب ادراری مرتبط می‌دانند.

استرس و اضطراب- حوادث تنش‌زا مثل به دنیا آمدن خواهر یا برادر کوچک‌تر، شروع مدرسه، شب ماندن در جایی به غیر از خانه و…- ممکن است باعث شب ادراری شوند.

سابقه‌ی وراثتی- اگر پدر یا مادر کودک یا هر دو، سابقه‌ی شب ادراری در کودکی خود داشته باشند احتمال دارد فرزند آنها نیز دچار شب ادراری شود.

اختلال کمبود توجه/ بیش فعالی (ADHD)- شب ادراری در کودکانی که بیش فعالی دارند بیش از حد دیده می‌شود.

برای اطلاعات بیشتر درباره استرس در کودکان به مقاله‌ی علل و نشانه‌های استرس در کودکان و درمان آن مراجعه کنید.

مشکلات و عوارض شب ادراری

گرچه شب ادراری دردسرهای زیادی برای پدر، مادر و بیش از همه برای خود کودک دارد اما نه عارضه‌ای فیزیکی محسوب می‌شود و نه برای سلامتی خطرناک است. با این حال کودکی که خود را خیس می‌کند با مشکلات و ناملایماتی رو به رو می‌شود.

• شب ادراری باعث ایجاد احساس گناه در کودک می‌شود و او را خجالت‌زده می‌کند. این موضوع می‌تواند باعث کاهش عزت نفس او شود.
• از دست دادن فرصت فعالیت‌های اجتماعی مثل گردش دسته جمعی، اردو زدن و شب ماندن در طبیعت.
• ایجاد حساسیت پوستی و خارش در قسمت پایین و ناحیه تناسلی کودک- بخصوص اگر کودک تا صبح با لباس زیر خیس بخوابد.

تشخیص

بسته به شرایط، پزشکان برای شناسایی هرگونه دلیل احتمالی شب ادراری و کمک به تعیین اقدامات درمانی، موارد زیر را توصیه می کنند.

معاینه بدنی

بحث در مورد علائم کودک، مصرف مایعات، سابقه‌ی خانوادگی، رفتار معمول روده و مثانه و هر گونه مشکل مرتبط با شب ادراری.

آزمایش ادرار برای بررسی علائم عفونت یا دیابت.

تصویربرداری (سی‌تی اسکن، سونوگرافی، ام آر آی و…) از کلیه‌ها و مثانه برای بررسی دقیق ساختار مجاری ادرار.

در صورت لزوم انجام انواع آزمایش‌های دیگر مرتبط با دستگاه دفع ادرار.

اقدامات مناسب جهت درمان شب ادراری

بیشتر کودکان با گذشت زمان خود به خود شب ادراری را با موفقیت پشت سر می‌گذارند. در مواردی که گذر زمان و تکمیل رشد کودک باعث برطرف شدن شب ادراری نمی‌شود نیاز به درمان وجود دارد. در این مورد پدر و مادر باید با پزشک مشورت کنند و بر اساس شرایط کودک خود بهترین راه حل را برگزیده و در جهت درمان شب ادراری فرزندشان اقدام نمایند.

اگر کودک به خاطر شب ادراری خیلی احساس شرمندگی یا گناه نکند، تغییر در سبک زندگی- مانند حذف کامل کافئین از رژیم غذایی روزانه و محدود کردن مصرف مایعات در شب- ممکن است کارگر باشد. اما اگر تغییر در سبک زندگی اثربخش نباشد یا کودک در سن مدرسه باشد و از خیس کردن رختخواب خود وحشت داشته باشد، نیاز است با روش‌های درمانی دیگری به او کمک شود. در این صورت باید پیش از سایر اقدامات درمانی، دلایل اصلی شب ادراری، یعنی یبوست و اختلال تنفس در خواب، بررسی شوند. ممکن است استفاده از دستگاه‌های هشدار دهنده‌ی شب ادراری یا درمان دارویی هم بخشی از فرایند درمان باشند.

دستگاه هشدار دهنده‌ی شب ادراری

ین دستگاه‌ها کوچک هستند، با باتری کار می‌کنند و در بیشتر داروخانه‌ها بدون نسخه‌ی پزشک فروخته می‌شوند. دستگاه هشدار دهنده‌ی شب ادراری به یک پد حساس به رطوبت روی لباس خواب یا تشک کودک وصل می شود. وقتی اندکی رطوبت در پد ظاهر شود زنگ هشدار دستگاه به صدا درمی‌آید.

در حالت ایده آل، هشدار رطوبت درست سر وقت و همان موقع که کودک شروع به ادرار می‌کند فعال می‌شود. این کار کمک می‌کند کودک به موقع بیدار شود، ادرار خود را نگه دارد و خود را به توالت برساند. اگر خواب کودک عمیق باشد به کمک شخص دیگری نیاز است تا متوجه زنگ هشدار دستگاه شود و تا دیر نشده کودک را بیدار کند.

اگر از دستگاه هشدار دهنده‌ی شب ادراری استفاده می‌کنید باید صبور باشید و چند هفته تا چند ماه به کودک فرصت دهید تا بر شب ادراری غلبه کند. حدوداً بین یک تا سه ماه طول می‌کشد تا از دستگاه هشدار دهنده‌ی شب ادراری جواب بگیرید. در مواردی کودک تا ۱۶ هفته زمان لازم دارد تا شب‌های آرام و رختخواب خشک را تجربه کند. دستگاه هشدار دهنده‌ی شب ادراری تقریباً برای همه‌ی کودکان مؤثر است. احتمال بازگشت شب ادراری یا عوارض جانبی کمی دارد و ممکن است در مقایسه با درمان دارویی راه حل بلند مدت بهتری باشد. این دستگاه‌ها معمولاً تحت پوشش بیمه نیستند.

درمان دارویی

به عنوان آخرین راه چاره ممکن است پزشک برای جلوگیری از شب ادراری، برای مدت محدودی دارو تجویز کند. داروهای مختلف عملکردها و تأثیرات مختلفی بر شب ادراری دارند. 

تولید ادرار آهسته در شب- داروی دسموپرسین (DDAVP) تولید ادرار در شب را کاهش می‌دهد. اما نوشیدن بیش از حد مایعات همراه با دارو می تواند به نوبه‌ی خود مشکلات بیشتری ایجاد کند. اگر کودک علائمی مانند تب، اسهال یا حالت تهوع دارد باید از مصرف دسموپرسین خودداری شود. حتماً قبل از مصرف دستورالعمل‌های استفاده از دارو را به دقت دنبال کنید.

دسموپرسین به صورت خوراکی (به صورت قرص) و فقط برای کودکان بالای ۵ سال تجویز می‌شود. طبق گفته سازمان غذا و دارو، فرمولاسیون اسپری بینی دسموپرسین به علت خطر عوارض جانبی جدی، دیگر نباید برای درمان شب ادراری کودکان توصیه شود.

آرام کردن مثانه- اگر کودک شما مثانه کوچکی دارد، داروی ضد کولینرژیک مانند اکسی بوتینین (Ditropan XL) ممکن است به کاهش انقباضات مثانه و افزایش ظرفیت آن کمک کند. بخصوص اگر کودک در طول روز هم خودش را خیس کند. این دارو معمولاً همراه با سایر داروها استفاده می‌شود و به طور کلی فقط در صورتی که درمان‌های دیگر جواب ندادند به سراغ آن می‌روند.

گاهی اوقات ترکیبی از داروها بیشترین تأثیر را دارند. در هر صورت هیچ تضمینی وجود ندارد که دارو بتواند مشکل شب ادراری را به طور کامل حل کند. به طور معمول وقتی مصرف دارو قطع شود مشکل برمی‌گردد و کودک دوباره جای خود را خیس می‌کند. شب ادراری در سن بخصوصی به طور خود به خود از بین می‌رود. البته نمی‌توان در مورد سن عدد دقیقی را اعلام کرد. این عدد از کودکی به کودک دیگر فرق می‌کند.

سبک زندگی و درمان‌های خانگی

تغییرات مثبتی که می‌توان برای کمک به رفع شب ادراری کودک در سبک زندگی ایجاد کرد شامل این موارد می‌شود:

مصرف مایعات را از عصر به بعد محدود کنید. دریافت مایعات کافی در رژیم تغذیه، برای سلامتی مهم است. بنابراین نیازی به محدود کردن میزان نوشیدنی کودک در روز نیست. بهتر است کودک را به نوشیدن مایعات در صبح و اوایل بعد از ظهر تشویق کنید. این کار تشنگی را در عصر کاهش می‌دهد. اگر کودک عصرها در یک تمرین ورزشی یا بازی شرکت می‌کند، بهتر است مصرف مایعات هنگام شب را محدود نکنید.

از مصرف نوشیدنی‌ها و غذاهای حاوی کافئین خودداری کنید. مصرف نوشیدنی‌های کافئین‌دار در هر زمان از روز مثانه‌ی کودک را تحریک می‌کنند. در نتیجه هنگام خواب فعالیت مثانه و احتمال تشکیل و دفع ادرار بیشتر می‌شود.

قبل از خواب دو بار کودک را به دستشویی رفتن تشویق کنید. یک باز در هنگام نزدیک شدن به ساعت خواب و یک بار هم درست قبل از این که به تخت برود. حتماً به کودک یادآوری کنید که اگر در طول شب احتیاج به دستشویی رفتن داشت هیچ اشکالی ندارد و اتفاقاً بهتر است که این کار را انجام دهد. یک چراغ کوچک را تا صبح روشن نگه دارید تا اگر نصف شب کودک خواست خودش را به دستشویی برساند نترسد و بتواند راه را پیدا کند.

در طول روز کودک را به استفاده منظم از توالت تشویق کنید. می‌توانید به او پیشنهاد کنید صبح و عصر هر دو ساعت یک بار ادرار کند. خوب است کودک یاد بگیرد و عادت کند قبل از این که مثانه‌اش پر شود و تحت فشار قرار بگیرد به دستشویی برود و آن را خالی کند.

از جوش و حساسیت‌های پوستی جلوگیری کنید- برای جلوگیری از جوش و خارش ناشی از لباس زیر مرطوب، به کودک کمک کنید هر روز قسمت پایین تنه و دستگاه تناسلی خود را بشوید. همچنین می‌توانید هنگام خواب ناحیه آسیب دیده را با پماد محافظ رطوبت یا کر‌م‌های مناسب بپوشانید. درباره‌ی روش استفاده از این کرم‌ها از متخصص اطفال کمک بگیرید.

پزشکی مکمل

برخی از افراد ممکن است روش‌های طب مکمل یا درمان‌های دارویی جایگزین (مثلاً گیاهی) را برای درمان شب ادراری ترجیح دهند. شواهد علمی و قابل استنادی مبنی بر این که روش‌هایی مانند هیپنوتیزم، طب سوزنی، کایروپراکتیک تراپی و گیاه درمانی برای درمان قطعی شب ادراری مؤثر هستند وجود ندارد. تحقیقات نشان می‌دهند نقش این نوع درمان‌ها در رفع شب ادراری ضعیف و غیر قطعی است. در واقع ثابت شده که چنین تلاش‌هایی بی‌نتیجه است.

قبل از شروع هرگونه درمان مکمل یا جایگزین، حتماً با پزشک کودک خود صحبت کنید. اگر رویکردی غیر متعارف (از نظر علم پزشکی و درمان دارویی) در پیش گرفتید از پزشک سؤال کنید که آیا این روش برای کودک شما خطر دارد یا نه. مطمئن شوید روش شما با داروهایی که کودک مصرف می‌کند تداخل نداشته باشد.

کنار آمدن با مشکل

کودک برای آزار و اذیت پدر و مادر جای خود را خیس نمی‌کند. سعی کنید صبور باشید. شما و فرزندتان باید با هم و در کنار هم مشکل او را برطرف کنید. درمان موثر ممکن است طولانی و زمان‌بر باشد.

نسبت به احساسات کودک خود حساس باشید. اگر فرزندتان استرس یا اضطراب دارد او را تشویق کنید تا این احساسات را ابراز کند. هم‌دلی خود را با او نشان دهید. هنگامی که کودک شما احساس آرامش و امنیت می کند شب ادراری او دیگر یک مشکل بزرگ به نظر نمی‌رسد. در صورت نیاز، با پزشک متخصص اطفال در مورد راهکارهای مقابله با استرس صحبت کنید.

برای تمیزکاری و نظافت برنامه داشته باشید. تشک کودک را با یک روکش پلاستیکی بپوشانید. از لباس‌های زیر ضخیم و جاذب برای کمک به دفع ادرار در شب استفاده کنید. ملحفه و لباس خواب اضافی را در دسترس نگه دارید. با این حال از استفاده طولانی مدت از پوشک یا لباس زیر پلاستیکی یک بار مصرف خودداری کنید.

از خود کودک کمک بگیرید. اگر سنش برای این کار مناسب است از او بخواهید خودش لباس زیرش را بشوید یا آن را در ماشین لباس‌شویی قرار دهد. پذیرش مسئولیت خیس کردن رختخواب ممکن است به کودک کمک کند تا کنترل بیشتری بر این وضعیت داشته باشد.

از سیستم پاداش دهی استفاده کنید. خیس کردن رختخواب اتفاقی غیر ارادی است. بنابراین تنبیه یا برخورد سخت با کودک به خاطر آن منطقی نیست. ضمن این که ممکن است خواهر و برادر او را نیز تحریک کند مشکلش را به رویش بیاورند. به جای تنبیه و رفتار سرزنش‌گرانه، کودک را به خاطر رعایت برنامه‌های معمول قبل از خواب و کمک به تمیزکاری بعد از شب ادراری تحسین کنید. اگر فکر می‌کنید سیستم برچسب پاداش یا ستاره دادن یا هر نوع رفتار تشویقی دیگری ممکن است در کودک ایجاد انگیزه کند ازآن استفاده کنید.

با اعتماد کردن، پشتیبانی و درک درست، کودک شما می‌تواند در آینده‌ای نه چندان دور منتظر شب‌هایی باشد که در آنها اثری از خیس کردن جای خود نیست.

آماده شدن برای قرار ملاقات با متخصص

احتمالاً شما با مراجعه به متخصص اطفال فرایند درمان شب ادراری را شروع خواهید کرد. با این حال متخصص اطفال ممکن است شما را به متخصص اختلالات ادراری (متخصص اورولوژی کودکان یا نفرولوژیست کودکان) معرفی کند.

در ادامه اطلاعاتی را که برای ملاقات با متخصص نیاز دارید و انتظاراتی که باید از او داشته باشید را فهرست می‌کنیم.

قبل از قرار ملاقات خود، لیستی از این موارد تهیه کنید: علائم و نشانه‌ها حتی آنهایی که ممکن است با شب ادراری ارتباط نداشته باشد. گزارش روزانه از توالت رفتن کودک و شب‌هایی که خودش را خیس می‌کند و خیس نمی‌کند. کودک چه موقع توالت می‌رود و آیا تحت فشار زیاد و در آخرین لحظه این کار را می‌کند یا نه. همچنین توجه داشته باشید که کودک مخصوصاً بعد از شام چه مقدار مایعات می‌نوشد.

اطلاعات شخصی کلیدی، از جمله استرس‌های عمده یا تغییراتی که به تازگی در خانواده رخ داده‌اند.

هرگونه سابقه شب ادراری در بین اعضای خانواده، از جمله خواهر و برادر یا خود پدر و مادر در کودکی.

فهرستی از تمام داروها، ویتامین‌ها، داروهای گیاهی و سایر مکمل‌هایی که کودک مصرف می‌کند همراه با مقدار مصرف آنها.

سوالاتی که می توانید از پزشک کودک خود بپرسید:

چه چیزی باعث می‌شود فرزند من خودش را خیس کند؟

چه زمانی ممکن است شب ادراری را پشت سر بگذارد؟

چه روش‌های درمانی‌ای موجود است و کدام یک را توصیه می‌کنید؟ آیا (این روش‌ها) عوارض جانبی دارند؟

آیا گزینه دیگری برای رویکرد اصلی که شما پیشنهاد می دهید وجود دارد؟

آیا فرزند من باید نوشیدن مایعات را محدود کند؟

آیا بروشور یا هر نوع منبع اطلاع رسانی‌ای وجود دارد که بتوانم به آنها مراجعه کنم؟ چه وب سایت‌هایی را پیشنهاد می‌کنید؟

در هنگام ملاقات با متخصص اطفال هیچ سؤالی را نپرسیده باقی نگذارید.

انتظاراتی که باید از پزشک متخصص داشته باشید:

پزشک شما احتمالاً تعدادی سوال از شما می‌پرسد. آماده باشید که به آنها پاسخ دهید. او ممکن است بپرسد:

آیا سابقه شب ادراری در خانواده وجود دارد؟

آیا کودک شما همیشه خودش را خیس می‌کرده یا این کار تازه شروع شده است؟

کودک شما چند بار خودش را خیس می‌کند؟

آیا زمان‌هایی هست که کودک شما خودش را خیس نکند؟

آیا کودک شما در طول روز خشک است؟

آیا مدفوع کودک عادی است؟

آیا کودک شما هنگام ادرار از درد یا علائم دیگر شکایت دارد؟

آیا کودک شما با تغییر جدی‌ای در زندگی یا استرس‌های دیگری روبرو است؟

اگر از هم جدا شده‌اید یا طلاق گرفته‌اید آیا فرزندتان به تناوب در خانه‌ی هر یک از والدین زندگی می‌کند و آیا خیس کردن خودش در هر دو خانه اتفاق می‌افتد؟

در مقابل خیس کردن او چه واکنشی نشان می‌دهید؟

خیس کردن رختخواب امری عادی و بخشی از فرایند رشد سالم کودک است که مثل خیلی مشکلات دیگر در رابطه با رشد کودک، با گذر زمان و خود به خود برطرف می‌شود. هیجان‌زده شدن، استرس بیش از حد به خود و کودک وارد کردن و همچنین تنبیه و روش‌های سخت‌گیرانه فقط ممکن است این دوره را طولانی‌تر و احساس ناخوشایند گناه و شرمندگی را در کودک بیشتر کند. با صبر و آرامش کودک را همراهی کنید تا هرچه سریع‌تر و مؤثرتر بر مشکل شب ادراری غلبه کند.