روش‌های شگفت انگیز قصه گویی برای فرزندان

یکی بود یکی نبود… همه‌ی ما با شنیدن داستان‌هایی از پدر و مادر، پدربزرگ و مادربزرگ، خاله یا عمو بزرگ شده‌ایم. قصه‌هایی که گاهی تأثیرگذار بودند و گاهی بی‌معنا، گاهی اخلاقی بودند و گاهی فقط خنده‌دار! به یاد می‌آورید که چقدر از شنیدن داستان‌ها لذت می‌بردیم؟ یادتان می‌آید دنیای داستان‌ها در نظرمان چقدر جادویی بود و چطور باعث شگفتی‌مان می‌شد؟

حالا به این سؤال فکر کنید: امروز به عنوان پدر یا مادر، چقدر با کودک خود وقت می‌گذرانید و برای او قصه می‌گویید؟ بزرگ‌ترهای ما روش‌های قصه گویی را- آگاهانه یا ناخودآگاه- برای سرگرم کردن ما به کار می‌بردند. ما چقدر قصه گویی برای فرزندانمان و روش‌های آن را می‌شناسیم؟

ویدیا راگو، روانشناس و متخصص آموزش و توسعه فردی، در مورد نقش مهمی که داستان‌ها در زندگی فرزندانمان بازی می‌کنند- و اینکه چگونه می‌توانیم یک داستان‌گوی عالی برای فرزندانمان شویم- چیزهای مهمی به ما یاد می‌دهد.

مطالعه‌ی بیشتر درباره‌ی اهمیت قصه گویی برای کودکان

آیا روش‌های قصه‌ گویی برای فرزند خود را می‌شناسید؟

بچه‌ها عاشق قصه هستند.این یک واقعیت است. در هر لحظه، در هر زمان، داستان‌ها این قدرت را دارند که به سادگی هر موقعیتی را به سمت بهتر شدن سوق دهند:

آیا فرزند شما غذا نمی‌خورد؟ از خودتان قصه‌ای برایش دربیاورید. خواهید دید چطور غذا خواهد خورد!

آیا فرزند شما طاقت نشستن در خانه را ندارد و مدام دلش می‌خواهد بیرون برود؟ برایش قصه بگویید و سرگرمش کنید.

آیا کودک بدخلقی می‌کند و نمی‌توانید او را آرام کنید؟ با گفتن یک داستان جذاب آرامش را به او و خودتان برگردانید.

متأسفانه امروز، پدر و مادرها کمتر به اهمیت قصه گویی برای فرزندانشان توجه می‌کنند. آنها ترجیح می‌دهند به جای فراگیری روش‌های قصه گویی و ماجراجویی با فرزند خود در دنیای جذاب داستان، او را با ابزار و لوازمی مثل کنسول بازی، تلویزیون یا موبایل از سر خود باز کنند. درست از همینجاست که این عادت به یک مشکل تبدیل می‌شود. بدون قصه، کودکان، بسیاری از نقاط عطف فرایند رشد خود را از دست می‌دهند.

بیایید اول به این سؤال پاسخ دهیم که چرا باید برای کودکان قصه بگوییم. قصه گویی نقش بسیار مهمی در رشد شناختی کودکان و خردسالان دارد. این فعالیت، به بهبود زمینه‌های کلیدی در شخصیت و رشد کودک، مانند حافظه و مهارت‌های زبانی، کمک می کند. قصه گویی برای کودکان باعث ایجاد حس کنجکاوی در آنها می‌شود که این امر به نوبه‌ی خود قوه‌ی تخیل کودک را افزایش می‌دهد و هر بار برداشت‌های جدیدی از دنیای اطراف به او می‌دهد. شنیدن داستان‌هایی از فرهنگ‌های گوناگون ذهن کودک را در برابر تنوع پیرامونش باز می‌کند و درک عمیق‌تری از مردم، زندگی و تمام جهان در ذهن او ایجاد می‌نماید.

روش‌های قصه گویی به عنوان ابزار ارتباطی

در طی قرون و اعصار، داستان سرایی وسیله اصلی انتقال سنت، تاریخ و اطلاعات به نسل‌های بعدی بوده است. این به آن معناست که قصه گویی فعالیتی فراتر از ایجاد سرگرمی است. در واقع قصه گویی مهم‌ترین ابزار انقلاب شناختی بشر بوده است و چون شناخت انسان محدودیت ندارد امروزه همچنان به داستان‌ها نیاز داریم. اگرچه می‌توان به قصه گویی برای کودکان به چشم یک روش واقعاً تعاملی و سرگرم کننده نگاه کرد. روشی برای گذراندن اوقات با کیفیت با فرزندتان و در نتیجه تقویت پیوند بین او با شما. با قصه گویی برای فرزندتان باعث می‌شوید او احساس کند بیشتر دوستش دارید، بیشتر به او توجه می‌کنید و بیشتر از قبل به او نزدیک هستید.

مطالعه‌ی بیشتر درباره‌ی انقلاب شناختی: افسانه ها، از اسب تک شاخ تا اولین گام بر مریخ

دیپا گاندی، بنیانگذار وب سایت حافظه‌ی خلاق می‌نویسد: «خواندن داستان در کنار اجرای نمایشی آن به وسیله‌ی عروسک‌ها یا آدمک‌های واقعی می‌تواند برای کودکان بسیار سرگرم کننده و جالب باشد. به عنوان یک طرفدار بزرگ خلاقیت، احساس می‌کنم مطالعه به کودک کمک می‌کند تا قدرت خلاقیت و تصویرسازی ذهنی‌اش تقویت شود. دختر خردسال من الآن می‌تواند فوراً درباره هر موضوعی داستان بسازد.»

از طریق قصه‌ گویی برای کودک می‌توانید هر چیزی را به او بیاموزید. نمی‌خواهید دست به کبریت بزند؟ می‌خواهید خوب و بد را بشناسد؟ دوست دارد بداند هواپیماها چگونه پرواز می‌کنند؟ برایش داستان تعریف کنید! به زبان ساده، قصه گویی علت و معلول را به کودک یاد می‌دهد.

پریا ساچان، مدیر وب سایت کودکان، معتقد است «داستان‌ها چیزی فراتر از سرگرمی هستند. آنها روشی عالی برای ایجاد پیوند قوی بین دو نسل هستند. راهی برای برقراری ارتباط بدون این که پیام خود را بیش از حد شعاری کنید. همچنین داستان‌ها می‌توانند به کودکانی که از قرارگرفتن در محیط جدید خجالت می‌کشند کمک کنند و عزت نفس آنها را بهبود بخشند. از داستان‌ها برای آموزش ارزش‌ها، توضیح مضامین پیچیده و سرگرمی استفاده می شود.»

مطالعه بیشتر درباره هشت مزیت داستان‌گویی برای بچه‌ها

چه نوع داستان‌هایی را می‌توانید برای کودکان تعریف کنید؟

بیشتر بدانید: مفیدترین کتاب ها برای پرورش کودک

الف) سفر به گذشته

به داستان‌هایی که وقتی خودتان هم‌سن فرزندتان بوده‌اید آنها را شنیده‌اید فکر کنید. این داستان‌ها می‌توانند نقطه‌ی شروع خوبی برای قصه گویی باشند. اگر یادآوری آنها شما را دچار احساس نوستالژی می‌کند اشکالی ندارد. اجازه بدهید فرزند شما این احساس را درک کند. به این فکر کنید که چرا داستان‌هایی مانند داستان‌های محبوب شما بارها و بارها گفته شده و همچنان گفته می‌شود. چه چیزی باعث شده آنها این گونه ماندگار شوند؟ پیام اخلاقی یا درس عبرت نهفته در دل داستان را برای کودک خود توضیح دهید. بیشتر این داستان‌ها، داستان‌های عامیانه‌ای هستند که برخی جنبه‌های فرهنگی را به فرزند شما یاد می‌دهند و باعث افزایش آگاهی او از فرهنگ‌ بومی می‌شوند.

ب) داستان‌های عامیانه از فرهنگ‌های دیگر

می‌توانید داستان‌های عامیانه از فرهنگ‌ها و ملل دیگر را برای فرزندتان تعریف کنید. ما در دنیای ارتباطات زندگی می‌کنیم و مرزهای فرهنگی به شدت گذشته پررنگ نیستند. در دنیایی با این ویژگی، بسیار مهم است که کودکان از همان سال‌های اولیه زندگی، درباره‌ی تنوع فرهنگی بیاموزند و تفاوت بین آنها و چگونگی تعامل با آنها را درک کنند.

ج) تجربه شخصی

منظور همان تجربه‌ها و داستان‌های زندگی شخصی خودتان، دوستانتان یا اعضای فامیل است. خاطرات کودکی شما به خصوص زمانی که هم‌سن و سال امروز فرزندتان بوده‌اید می‌تواند برای او بسیار جذاب و در عین حال آموزنده و الهام بخش باشد. داستان‌های آباء و اجدادی نیز کودک را با سابقه خانوادگی‌اش آشنا می‌کند. از پدربزرگ و مادربزرگ و جد بزرگتان برایش بگویید. بچه‌ها همیشه به این داستان‌ها علاقه زیادی نشان می‌دهند.

د) کتابهایی که از بچگی دوست داشتید

من شاهنامه را در ۱۱ سالگی خواندم چون پدرم به آن علاقه داشت و مرا هم به خواندن آن تشویق کرد. شما می‌توانید از شاهنامه فردوسی گرفته تا هری پاتر، از داستان‌های حیوانات در کلیله و دمنه گرفته تا داستان‌هایی از بابانوئل و کریسمس… هر داستانی را که خودتان در کودکی یا جوانی به آن علاقه داشته‌اید برای فرزندتان بخوانید.

ه) علایق فرزند شما

کشف کنید کودک شما به چه موضوعاتی علاقه‌مند است و داستان‌هایی پیرامون همان موضوعات برایش تعریف کنید یا بخوانید. مثلاً اگر به سگ علاقه دارد می‌توانید داستان‌هایی که شخصیت اصلی آنها سگ است یا به هر نوعی به سگ مربوط می‌شود برایش انتخاب کنید. اگر حیوان خانگی دارید داستان‌هایی بر اساس آنها پیدا کنید و نام حیوان خانگی کودکتان را جایگزین نام شخصیت داستان کنید! ببینید فرزند شما کدام شخصیت‌های تلویزیونی را دوست دارد. حتماً داستان‌هایی با حضور آنها در بازار یا در اینترنت پیدا می‌شود. فقط کمی وقت و حوصله می‌طلبد.

فرزندتان را به کتابخانه محل یا کتاب فروشی ببرید و اجازه دهید داستان‌هایی که دوست دارد را انتخاب کند. اگر زیاد اهل مطالعه نیست یا هنوز خواندن یاد نگرفته است کتاب‌هایی را که روی آنها عکس است انتخاب کنید و به سادگی با توضیح دادن تصاویر، داستان را برایش روایت کنید. کودک با همین تکنیک ساده درگیر داستان می‌شود در حالی که مجبور نیست به کلمات توجه کند. زیرا داستان را با دیدن تصاویر متوجه می‌شود.

روش‌های جایگزین قصه‌گویی که می‌توانید آنها را نیز امتحان کنید

به جز آنچه تا کنون گفته شد چند روش‌های قصه گویی دیگر نیز برای قصه گویی وجود دارد. انتخاب آنها بستگی به خلاقیت شما و شرایط فرزندتان دارد.

الف) قصه گویی از طریق فیلم

انتخاب فیلمی که برای سن فرزند شما مناسب باشد و شما بر پخش آن کنترل داشته باشید بسیار بهتر از تماشای تصادفی برنامه‌های تلویزیون هستند که کنترلی روی پخش آنها ندارید. فیلمی که موضوع آن در حوزه‌ی علاقه‌مندی فرزندتان است می‌تواند همانند تجربه‌ی قصه‌ گویی اما از جنس تصویری، برای او جذاب باشد. اگر حوصله کنید و پا به پای او به تماشا بنشینید و بعد درباره‌ی آنچه دیده‌اید با او گفت و گو کنید، شما یک پدر یا مادر نمونه و آگاه هستید!

ب) قصه گویی تعاملی

هر بار که قصه‌ی مورد علاقه‌ی فرزندتان را برایش می‌خوانید یا تعریف می‌کنید در مقاطع مشخصی از داستان درنگ کنید و از او بخواهید داستان را از همانجا ادامه دهد. این کار باعث تقویت حافظه‌‌اش می‌شود. اگر داستان جدیدی می‌خوانید می‌توانید در نقطه‌ای توقف کنید و از فرزندتان بخواهید داستان را به روش‌های قصه گویی که دوست دارد ادامه دهد. این کار باعث می‌شود که خلاقیتش مثل چشمه بجوشد و فوران کند.

ج) قصه بازی

بازی‌ و قصه را با هم ترکیب کنید. اصولاً بچه‌ها خودشان استاد این کار هستند. این بار که دیدید فرزندتان با وسایل بی ربط مثل مبل پذیرایی یا بالش سرگرم بازی است و فکر کردید دارد چه کار احمقانه‌ای انجام می‌دهد بدانید که ایراد از شماست. او دارد حماسی‌ترین داستان جهان را در ذهن خودش می‌سازد و هم‌زمان آن را بازی می‌کند. می‌توانید از او اجازه بگیرید و در داستانش شرکت کنید. دفعه‌ی بعد نوبت شماست که داستانی بسازید و آن را با فرزند خود بازی کنید و قهرمان دنیای خیالی او شوید.

چند نمونه از بازی‌های داستانی

الف) بازی «بقیه‌شو تو بگو»

این بازی برای یک جمع، به خصوص جمعی که در آن تعداد بچه‌ها زیاد باشد عالی است. روش بازی به این صورت است که دور هم می‌نشینید و یک نفر با یک جمله شروع می‌کند. مثلاً «یکی بود، یکی نبود. یه روز یه پسربچه بود که می‌خواست تنهایی بره سفر و یه لاک‌پشت رو از نزدیک ببینه.» نفر بعد باید جمله‌ی بعدی را بگوید و نفر بعد از او جمله ی بعد را و همینطور ادامه دهید تا داستان به یک پایان مشخص برسد.

ب) بازی قصه‌ی ترکیبی

از کودک بخواهید دو داستان مورد علاقه‌ی خود را با هم ترکیب کند و یک داستان جدید معنی‌دار بسازد. همچنین می‌توانید از او بخواهید یک داستان آشنا را انتخاب کند و به سلیقه‌ی خود آن را با داستانی از خودش تلفیق نماید تا به یک داستان جدید برسد.

ج) قصه گویی با تصاویر

تعدادی عکس تصادفی به فرزند خود نشان دهید و از او بخواهید که درباره‌ی هر کدام از آنها یک داستان بسازد. آنها می‌توانند داستان خود را بر اساس همه‌ی تصاویر نیز بسازند. به این ترتیب که ماجرایی را روایت کنند که بر اساس ترتیب عکس‌ها پیش می‌رود.

د) قصه گویی مبتنی بر اشیا

از کودک یا گروهی از کودکان بخواهید بیرون بروند و اشیایی را که فکر می‌کنند برای یک داستان خوب مناسب هستند جمع آوری کنند. سپس یک دایره تشکیل دهید. هر کدام از بچه‌ها یکی از اجسامی که پیدا کرده را وسط می‌گذارد و درباره‌ی آن یک جمله می‌گوید که صحنه‌ای از داستانش را شکل می‌دهد. کودک بعدی که نوبتش است شیء خود را وسط می‌گذارد و داستان را به توجه به آن ادامه می‌دهد.

ه) قصه گویی رهگذران

یادم می‌آید یکی از سرگرمی‌های همکاران من در تابستان این بود که از پنجره به خیابان نگاه کنند و از روی بالا بودن شیشه‌ی ماشین‌ها بفهمند کدام راننده در آن گرما کولر روشن کرده و کدام راننده به خنک شدن با باد هوا بسنده کرده است. بعد درباره‌ی راننده‌های بادی داستان سرایی می‌کردند. یکی از آنها کولرش خراب بود، آن یکی صرفه جویی می‌کرد، یکی دیگر ترجیح می‌داد باد گرم بخورد اما بنزین مصرف نکند… مشابه این بازی را در بعدی خلاقانه‌تر می‌توان با بچه‌ها انجام داد. به طور تصادفی به افرادی که کارهای مختلفی انجام می‌دهند اشاره کنید و از فرزندتان بپرسید داستان آن شخص چیست؟ چه احساسی دارد؟ ممکن است چه مشکلی برایش پیش آمده باشد و… می‌توانید بعضی جواب‌های جالب را در قالب یک داستان جدید و خیالی با فرزندتان دوباره روایت کنید. این روش‌های قصه گویی، یک پیشنهاد عالی برای سرگرم نگه داشتن بچه‌ها در حین ماشین سواری به خصوص مسافرت‌های طولانی است.

داستان‌ها چگونه می‌توانند زندگی فرزند شما را تغییر دهند؟

اگر اعتماد به نفس کودک شما در زمینه‌ی به خصوصی کم است به جای این که فقط از او بخواهید اعتماد به نفس پیدا کند داستان‌ اشخاص الهام‌بخش را برایش تعریف کنید. اما طوری این کار را انجام دهید که برای کودک باورپذیر باشد و او بتواند واقعاً از داستان الگو بگیرد.

داستان‌ها در زمینه‌های گوناگون تجاری، روابط اجتماعی، سیاست و… کارکرد جدی دارند. اساساً به این دلیل که داستان سرایی هورمون اکسی توسین در بدن آزاد می‌کند. اکسی توسین نه تنها باعث احساس شادی می‌شود بلکه بین قصه‌گو و شنونده نیز رابطه‌ی روانی خوشایندی ایجاد می‌کند. از این دیدگاه دوباره تأثیر قصه گویی در پیوند بین شما و فرزندتان یادآوری می‌شود. دانشمندان دریافته‌اند نورون‌های ما هنگام گوش دادن به داستان‌، اطلاعات را پنج برابر سریع‌تر از حالت عادی منتقل می‌کنند.

چگونه برای کودک خود داستان تعریف کنیم؟

ویدیا راگو نشان می‌دهد که چگونه قصه گویی را هم به عنوان یک هنر و هم به عنوان یک علم مورد توجه قرار دهیم: «هنگام خواندن داستان اطمینان حاصل کنید که احساسات خود را ابراز می‌کنید.»

از زبان بدن استفاده کنید. نقل قول‌های شخصیت‌های مختلف را با صداهای مختلف بخوانید.

زمان‌های مشخصی را برای قصه گویی انتخاب کنید: قبل از خواب، هنگام مسافرت، موقعی که در پارک هستید یا هنگام غذا خوردن و…

بعضی وقت‌ها داستان را به زبان انگلیسی بخوانید. به کودک خود این فرصت را بدهید که کلمات زبان دیگری به گوشش بخورد و با آنها آشنا شود.