آموزش تفکر انتقادی به کودکان، مهارتی ضروری برای قرن 21

آموزش تفکر انتقادی به کودکان یکی از مهارت‌های خیلی خیلی مهم به شمار می‌رود. شاید از خودتان بپرسید تفکر انتقادی یا نقاد یعنی چه؟ بیایید با چند تا سوال ساده بیشتر با این مفهوم آشنا شویم. تا حالا شده کودکی از شما این سوالات را بپرسد؟

• «مامان چرا آسمون آبیه؟ اگه آبی نبود چی می‌شد؟»
• «اسباب بازیام شبا وقتی که من خوابم چیکار می‌کنن؟»
• «ماهی سیاه کوچولو وقتی بزرگ شه اسمش چی می‌شه؟»
• و ….

خیلی وقت‌ها پدر و مادرها با سوال‌های عجیبی از بچه‌هایشان مواجه می‌شوند و معمولاً راهکاری هم برای پاسخ دادن به این نوع سوالات ندارند. حتی ممکن است تصور کنند که این سوالات چقدر بی‌فایده و بچه‌گانه هستند اما حقیقت چیز دیگری است. کودکان ذهن خلاقی دارند و دائم در حال کنجکاوی و بررسی محیط اطرافشان هستند. به همین دلیل آموزش نحوه ی اندیشیدن در این سن بسیار اهمیت دارد تا کودک یاد بگیرد که چگونه سوال بپرسد و چگونه پاسخ مناسبی برای سوالاتش پیدا کند.

یک تعریف مناسب برای تفکر انتقادی

یکی از این مهارت‌های بسیار مهم درباره شیوه تفکر، مهارت تفکر انتقادی است. اگر بخواهیم یک تعریف ساده از این مفهوم داشته باشیم باید بگوییم که تفکر انتقادی یک فرآیند هدفمند است که در طی آن فرد با استفاده از اطلاعات و شواهدی که وجود دارد به بررسی یک مشکل می‌پردازد تا در آخر به یک پاسخ مناسب و منطقی برسد.

به زبان ساده‌تر تفکر انتقادی توانایی تفکر درباره تفکر است یعنی هنر ارزیابی افکار با هدف بهبود آنهاست. شاید در وهله اول با خود بگویید که این نوع تفکر چه فرقی با مهارت حل مسئله دارد. در حقیقت تفکر انتقادی یکی از روش‌های حل مسئله است که به ما آموزش می‌دهد چگونه پاسخ سوال‌هایمان را با روشی متفاوت پیدا کنیم.

راهکارهای عملی برای تقویت مهارت تفکر انتقادی کودکان

تفکر انتقادی یک مهارت عجیب و غریب و پیچیده نیست. کودکان نه تنها از سنین پایین این مهارت را بلد هستند، بلکه حتی آن را در زندگی خود نیز به کار می‌گیرند

برای مثال کودکان ۵ یا ۶ ساله متوجه می‌شوند که همه پرنده‌ها پرواز نمی‌کنند. پنگوئن پرنده است اما پرواز نمی‌کند یا اینکه متوجه می‌شوند که قهرمانان با ابر قهرمانان فرق دارند حتی می‌فهمند که هر کسی که بزرگ‌تر است لزوماً قرار نیست سهم بیشتری داشته باشد.

با وجود اینکه این مهارت در کودکان وجود دارد اما می‌توان آن را بهبود داد و با یک روش مناسب این نوع از تفکر را در کودکان تثبیت کرد تا در بزرگسالی و سنین بالاتر بتوانند تفکر سالم‌تر و درستی‌تری داشته باشند. در ادامه ۱۰ توصیه برای تقویت تفکر انتقادی را عنوان می‌کنیم:

۱) به کودک اجازه دهید موافقت یا مخالفت خود را بیان کند

اینکه کودک شما بتواند درباره موضوعات مختلف نظر موافق یا مخالف خودش را اعلام کند و درباره نظرش دلیل بیاورد، نشان دهنده تفکر انتقادی است. توجه کنید که هر نوع مخالفتی به معنی تفکر انتقادی نیست. خیلی از بچه‌ها زیاد مخالفت می‌کنند اما دلیل درستی برای مخالفت خودشان ندارند. تفکر انتقادی وقتی شکل می‌گیرد که کودک بتواند یک دلیل منطقی برای مخالفت یا موافقتش بیاورد.

پس برای کارهای مختلف از کودک خود بخواهید که نظرش را اعلام کند. با یک جمله ساده مثل «نظر تو چیه؟» او را تشویق به مشارکت کنید. وقتی که کودک نظرش را گفت حتماً از او دلیلش را نیز بپرسید. کودک باید دلیلی برای صحبتش داشته باشد حتی اگر آن دلیل به مذاق شما خوش نیاید. این نوع مشارکت کودک باعث می‌شود که درباره نظرات و عقاید دیگران تفکر کند و به یک تحلیل درست برسد.

۲) کودک را با واژه چرا ترغیب کنید

اگر چه کودکان می‌توانند برای مسائل مختلف دلیل بیاورند اما معمولاً این کار را نمی‌کنند. پس این وظیفه بزرگ‌ترهاست که آنها را تشویق به دلیل آوردن کنند. این کار خیلی راحت است. فقط کافیست که از او بپرسید چرا؟ به مرور او یاد می‌گیرد که برای هر نظری باید یک دلیل درست داشت.

به عنوان مثال به این مورد دقت کنید. فرض کنید فرزند شما می‌گوید که علی، برادر بزرگ‌ترش، خودکار پسر خاله را بی‌اجازه از او گرفته است و باید آن را پس بدهد. از او بپرسید که چرا باید خودکار را پس بدهد. کودک باید پاسخ مناسبی داشته باشد. مثلا بگوید چون آن خودکار مال او نیست.

۳) سوالات پشت سر هم بپرسید

برای اینکه کودک بتواند پاسخ درست و کاملی بدهد بهتر است از او سوالات متوالی بپرسید تا روند تحلیل بهتری داشته باشد و بیشتر با مسئله درگیر شود. برای فهم بهتر این موضوع، در مثالی که قبل‌تر عنوان شد سوالات متوالی را بررسی می‌کنیم.

• استفاده از عباراتی مثل همیشه، گاهی، بعضی اوقات می‌تواند سوالات خوبی باشند. برای مثال از کودک بپرسید آیا باید همیشه چیزی را که بی‌اجازه برداشتیم به صاحبش برگردانیم؟
• به پاسخ‌هایی که می‌دهد دقت کنید. مثلاً کودک ممکن است بگوید که بعضی وقت‌ها ممکن است به آن وسیله نیاز داشته باشیم برای همین آن را برمی داریم.
• در ادامه شما پاسخ او را شفاف‌سازی کنید و از او یک سوال دیگر بپرسید. مثلاً بگویید: «اگر واقعا علی به آن خودکار نیاز داشته باشد چطور؟ آیا باز هم باید آن را پس بدهد؟

۴) از کلاس‌های آموزشی استفاده کنید

اگر امکان استفاده از کلاس‌های مخصوص تفکر انتقادی را دارید، می‌توانید کودک خود را در این کلاس‌ها ثبت‌نام کنید. ویژگی خوب این کلاس‌ها این است که کودک شما می‌تواند با کودکان هم‌سن و سال خود ارتباط برقرار کند و در کنار هم به تمرین این مهارت بپردازند. اگر در شهری که زندگی می‌کنید امکان برخورداری از کلاس‌های تفکر انتقادی را ندارید، می‌توانید از کتاب‌های مناسب برای پرورش تفکر انتقادی برای کودکان استفاده کنید.

۵) فرزند خود را با سوال کردن تشویق کنید

برای تقویت مهارت تفکر انتقادی در کودکتان، در طول روز از او سوال کنید تا ذهنش درگیر پیدا کردن جواب مناسب شود و درباره عقاید و افکارش بیشتر فکر کند. ۵ سوال ساده ای که برای این کار شامل موارد زیر می‌شود.

• پرسیدن چرایی: «به نظر تو چرا باید این کار انجام شود؟ یا چرا این اتفاق افتاد؟» با پرسیدن این سوال کودک باید بتواند انگیزه، هدف یک مسئله را توضیح دهد.
• پرسیدن برای شفافیت: «می‌توانی به من بگویی منظورت از این مسئله چیست؟»
• پرسیدن برای اطلاعات بیشتر: «می‌توانی به من بیشتر در این باره توضیح دهی؟»
• مثال خواستن: «می‌توانی برای این مسئله یک مثال موافق یا مخالف بیاوری؟»
• پرسیدن شرایط: «می‌توانی به من بگویی که این شرایط به چه چیزی بستگی دارد؟»

بیشتر بخوانید: فرزندتان به حرفتان گونش نمیدهد؟

۶) درباره پیامدها صحبت کنید

در تفکر انتقادی کودک باید یاد بگیرد تا درباره پیامدهای یک اتفاق فکر کند. برای این کار شما می‌توانید این سوال را از او بپرسید: «چه اتفاقی می‌افتد اگر این مسئله پیش بیاید؟ مثلاً اگر دروغ بگوییم چه می‌شود؟ اصلاً اگر یک نفر هیچ‌وقت دروغ نگوید چه می‌شود؟»

یک تمرین بسیار مناسب و جذاب برای این کار استفاده از داستان‌هاست. وقتی که برای کودکتان داستانی می‌خوانید وقتی که داستان به نقطه اوج خود رسید و نیاز بود که یک تصمیمی گرفته شود، داستان را متوقف کنید و از کودکتان بخواهید ادامه داستان را بگوید. اینکه به نظر او قهرمان داستان چه تصمیمی ممکن است بگیرد؟چرا این تصمیم را می‌گیرد؟ اگر این تصمیم را بگیرد چه اتفاقی می‌افتد؟ همه این‌ها پرسش‌هایی است که ذهن کودک شما را بیش از پیش برای یادگیری نحوه درست تفکر آماده می‌کند.

۷) مراقب اخبار جعلی باشید

ما در دنیایی پر از اخبار هستیم. اخباری که خیلی از آنها ممکن است دروغ و یا جعلی باشد. چگونه کودک ما تشخیص دهد که کدام خبر درست و یا کدام نادرست است؟ بهترین پاسخ این است: از او بخواهید تا منبع خبر را پیدا کند. این روش البته همیشه هم کارساز نیست. چون گاهی اوقات فرصت برای پیدا کردن منبع خبر نیست. اینجاست که تفکر انتقادی به کمک کودک شما می‌آید. تفکر انتقادی مانند یک اتاق بازجویی است. جایی که کودک شما باید از بین اخبار مختلف تصمیم بگیرد که به کدام خبر اعتماد و به کدام خبر شک کند.

۸) آنها را برای شنونده خوب بودن تشویق کنید

اگر می‌خواهید به کودکتان تفکر انتقادی را آموزش دهید، باید شنونده خوبی باشد. خوب گوش کردن یک مهارت بسیار مهم برای تفکر انتقادی است. این روش به این صورت است که صرفاً کودک قرار نیست شنونده ای باشد که صحبت نمی‌کند، بلکه باید به خوبی صحبت‌های دیگران را درک کند، فضای مناسب برای صحبت کردن به دیگران بدهد و سعی نکند افکار و اندیشه‌های خود را به دیگران تحمیل کند.

مطالب مرتبط: مهم ترین نکات کلیدی تربیت فرزند از نظر روانشناسی

۹) کودک را به جزئی نگری تشویق کنید

ممکن است خیلی وقت‌ها جزئی نگری کودکتان شما را اذیت کند. مثلاً اینکه او اصرار دارد که لباسش آبی آسمانیست نه آبی فیروزه ای ممکن است شما را کلافه کند. اما برای داشتن قدرت تفکر انتقادی، ویژگی جزئی نگری خیلی مهم است. شاید بعضی‌ها انتقاد کنند که این جزئی نگری صرفاً از نظر معنایی است و اهمیت چندانی ندارد در حالی که اتفاقاً خیلی اوقات در طول تاریخ مرگ و زندگی آدم‌ها با همین کلمات و عدم شفافیت آنها به مخاطره افتاده است.

۱۰) خودتان یک الگوی مناسب تفکری باشید

اگر به خاطر داشته باشید چند سال پیش تبلیغی از تلویزیون پخش می‌شد که در آن این عبارت تکرار می‌شد: «کودکان می‌بینند، کودکان تکرار می‌کنند.» این جمله بسیار پر معناست. اگر می‌خواهید کودکانتان تفکر انتقادی را یاد بگیرد شما به عنوان الگوی آنها باید خودتان نیز این مهارت را در وجودتان تقویت کنید. سعی کنید افکار و رفتارهای خود را بر اساس تفکر انتقادی بررسی، تحلیل و ارزیابی کنید.

پایان سخن

اکثر پدر و مادرها دوست دارند تا کودکان سالمی داشته باشند. چه از نظر جسمی و چه از نظر فکری. اگر بخواهیم فرزندانمان راه و روش درست زندگی کردن را یاد بگیرند یکی از مهارت‌های کلیدی تفکر انتقادی است. چرا که کودک با یادگیری این مهارت می‌تواند در زندگی تصمیمات مناسب بگیرد و نحوه صحیح اندیشیدن را بیاموزد. بعضی هدیه‌ها مادی هستند و کودک در لحظه بسیار خوشحال می‌شود، مثل یک کیک خوشمزه، اما بعضی از هدیه‌ها می‌توانند تا آخرین لحظه زندگی به فرد کمک کنند تا مسیر درستی را در پیش بگیرد. یاد دادن مهارت‌هایی مثل تفکر انتقادی جزو این هدایاست. هدیه ای کاربردی و مفید….

منبع: