اسباب‌بازی کودکان در ایران باستان چگونه بوده است؟

بچه که بودم صبح‌های جمعه هنگام صبحانه، پدر و مادرم با خمیرهای نان بربری آدمک و یا حیوانات کوچکی را برایمان درست می‌کردند. ما هم به تقلید از آنها، خمیرهای نان بربری را از نان جدا می‌کردیم و شکل‌های گوناگونی درست می‌کردیم. پدر و مادرم می‌گفتند درست کردن شکل‌های مختلف با خمیر نان را از پدرانشان یاد گرفته‌اند و ما نیز از آنها. بزرگتر که شدم و علاقه‌مند به تاریخ، برایم سوال شده بود که اسباب‌بازی‌های کودکان در ایران باستان چه شکلی بوده اند؟ آیا آنها هم عروسک و ماشین بازی داشته‌اند؟ آن زمان که پلاستیک و باتری نبوده، اسباب‌بازی بچه‌ها در ایران باستان، از چی ساخته شده بود؟

اطلاعاتی که از زندگی مردم و کودکان ایران باستان و تمدن‌های قبل از آن داریم، وابسته به بناهای به‌جامانده از گذشته، اشیا بدست آمده در حفاری‌های باستان‌شناسی، کتاب‌های تاریخ‌نگاران یونانی و مطالعات پژوهشگران با درنظرگرفتن تمام این منابع اطلاعاتی است. تحقیقات درباره اسباب‌بازی‌های کودکان در تمدن های پیش از اسلام، خیلی کم است. تنها پژوهش تحلیلی که به بررسی اشیای تاریخی معروف به اسباب‌بازی‌های کودکان در ایران باستان پرداخته، پژوهشِ مرضیه اله‌دادی است. البته ناگفته نماند، کارشناسان موزه‌ها نیز سخنان شنیدنی درباره اشیای تاریخی که در گذشته اسباب بازی های کودکان بوده اند، دارند.

در این مقاله قصد داریم تعدادی از اشیایی که از دل خاک بیرون آمده‌اند و روایتگر دنیای کودکانه در ایران باستان است را معرفی کنیم.

آیا کودکان در ایران باستان، اسباب‌بازی داشته‌اند؟

بازی یکی از نیازهای اصلی کودکان است که با کمک آن بدون آنکه خود بدانند، مهارت‌های مختلف را یاد می‌گیرند. اسباب‌بازی، وسیله‌ایست که کودکان با آن بازی می‌کنند و سرگرم می‌شوند. نیاز درونی کودکان هزار سال پیش با امروز یکی است، تنها چیزی که تغییر کرده است شکل ظاهری اسباب‌بازی‌های کودکان است نه نیاز آنها به بازی.

کارشناسان معتقدند پیکرک‌های ناموزون سفالی که در حفاری‌ها بدست آمده ساخت سفالگران ماهر نیست و به احتمال زیاد کار کودکان است. این اشیا سفالی نشان از این موضوع دارد که اجداد ما در هزاران سال پیش، زمانیکه پدر و یا مادر اجداد ما مشغول ساخت ظروف سفالی بوده‌اند، آنها با گِل رس بازی می‌کردند. خلاقیت بچه‌ها در بازی با گِل رس باعث شد تا پدر سفالگر، ایده ساخت پیکرک‌های حیوانی و انسانی به عنوان اسباب‌بازی برای کودکان طبقه مرفه جامعه، به ذهنش خطور کند. والدین در دوران باستان برای ساخت اسباب‌بازی با محدودیت‌هایی روبه‌رو بوده‌اند. با این وجود اسباب بازی‌های خلاقانه‌ای برای کودکان خود ساخته‌اند که امروزه نمونه هایی از آنها به یادگار مانده است.

پدر و مادرهای اجداد ما در ایران باستان و تمدن‌های قبل از آن با درنظرگرفتن موارد زیر اسباب‌بازی‌هایی برای خردسالان خود درست می‌کردند:

• ساخت اسباب‌بازی با مواد و مصالح در دسترس‌شان مانند چوب، سنگ، گِل رس، فلز و شیشه
• ساخت عروسک برای بچه‌ها با درنظر گرفتن آداب و رسوم زمانه 
• ساخت فیگورهای حیوانات باتوجه به حیواناتی که در طبیعت محل زندگی آنها وجود داشت.

اسباب‌بازی‌های که از گذشته به‌جا‌مانده و از جنس سفال، مفرغ، شیشه و نقره است اغلب متعلق به کودکان خانواده‌های طبقه مرفه ایران باستان و تمدن های پیش از آن است. 

کاربردهای اسباب‌بازی‌های خردسالان در ایران باستان چه بوده است؟

اشیایی که به عنوان اسباب‌بازی‌های کودکان ایران باستان و تمدن‌های پیش از آن بدست آمده، آثاریست که در حفاری‌های تپه سیلک کاشان، تپه مارلیک گیلان و تمدن شوش و عیلام بدست آمده است. کارشناسان برای برخی از پیکرک‌های انسانی و یا حیوانی که از حفاری قبرهای کودکان بدست آمده است، اسباب‌بازی‌هایی با کارکرد آیینی و مذهبی در نظر می‌گیرند و سایر آثار را صرفا وسیله بازی کودکان. اسباب‌بازی‌های کودکان در ایران باستان علاوه بر کارکرد آیینی و مذهبی، کارکرد آموزشی و سرگرم شدن نیز داشته است. کارکردهای اسباب‌بازی‌های کودکان در ایران باستان عبارتند از:

• اسباب‌بازی‌هایی با کارکرد جادویی برای دور کردن آزار شیاطین 
• اسباب‌بازی هایی با کارکرد آیینی و مذهبی برای پیشکش به خدایان
• اسباب‌بازی‌هایی برای تقویت حواس پنچگانه کودکان 
• اسباب‌بازی‌هایی برای آشنایی کودکان با پرندگان و حیوانات پیرامون محل زندگی (پرورش تخیل کودکان)
• اسباب‌بازی‌هایی برای آموزش و پرورش مهارتهای کودکان 

دهل، بوق، گردونچه، جغجغه، اسب چوبی، عروسک و فرفره از جمله وسایل بازی کودکان در دوران ایران باستان که نام آنها در کتاب‌های تاریخی آورده شده است. امروزه به لطفِ حفاری‌های باستان‌شناسان، جغجغه‌های واقعی از هزاران سال پیش و آثار دیگری بدست آمده است که کارشناسان معتقدند وسایل بازی کودکان در ایران باستان است. کارشناسان باتوجه به شکل ظاهری این آثار، اسباب‌بازی‌های کودکان ایران باستان و تمدن‌های پیش از آن را به دسته‌های زیر تقسیم کرده‌اند:

• چهارچرخه‌ها

مانند چهارچرخه تپه مارلیک گیلان

• پیکرک‌های حیوانی و انسانی

 مانند موش سفالین نیشابور، گوزن تپه مارلیک گیلان و مجسمه‌های کوچک مفرغی لرستان

• اسباب‌بازی‌های کاربردی

مانند جغجغه‌های سفالی تمدن عیلام و شوش و قمقمه سفالی

• اسباب‌بازی‌های تزئینی

مانند مجسمه نقره‌ای و مجسمه شیشه‌ای

• الواح آموزشی 

مانند لوح‌های گِلی شوش

• عروسک‌ها
• آیینی و مذهبی

شکل ظاهری اسباب‌بازی‌های امروزی مشابه اسباب‌بازی‌های کودکان در هزاران سال پیش است.

کودکان ایران باستان با چهارچرخه مفرغی، ماشین بازی می کردند

چهار چرخه مفرغی از جمله اسباب‌بازی‌های دسته‌بندی چهارچرخه‌هاست که قدمت آن به سه هزار سال قبل از میلاد می‌رسد و در تپه مارلیک گیلان کشف شده است. می‌توان گفت این چهار چرخه مفرغی به رشد مهارت های حسی-حرکتی و هماهنگی بین چشم‌ها و دستان کودک کمک می‌کرده است.

مجسمه گوزن، اسباب بازی فیگور حیوانات کودکان ایران باستان ساکن در تپه مارلیک

مجسمه گوزن از جمله اسباب‌بازی‌های پیکرک‌های حیوانی است که قدمت آن به سه هزار سال قبل از میلاد می‌رسد و در تپه مارلیک گیلان کشف شده است. این مجسمه برای آشنایی کودکان با حیوانات در طبیعت محل زندگی شان بوده است.

مجسمه موش سفالی، فیگور حیوان خانگی بچه ها در ایران باستان

مجسمه موش سفالی از جمله اسباب‌بازی‌های پیکرک‌های حیوانی است که قدمت آن به ۹۰۰ سال قبل از میلاد می‌رسد و در نیشابور کشف شده است. اندازه موش سفالی احتمال اینکه این شیء اسباب بازی کودکان بوده است را تقویت می کند.

مجسمه‌های کوچک مفرغی، ست فیگور حیوانات وحشی برای کودکان در چهارهزار سال ق.م

مجسمه‌های مفرغی لرستان که قدمت آن به چهار هزار سال قبل از میلاد بر می‌گردد، وسایل بازی کودکان در گذشته بوده که از پرندگان و حیوانات وحشی محل زندگی کودک الهام گرفته بودند. کودکان ایران باستان با این مجسمه‌های مفرغی، با دنیای پیرامون خود ارتباط برقرار می‌کردند و در خیال خود گاه حیوانی را شکار می‌کردند و گاه مشغول مبارزه با گرگی می‌شدند. اجداد ما در کودکی با بازی با مجسمه‌های مفرغی، در عین سرگرم شدن، احساساتشان را بروز می دادن و در عین حال قوه تخیلشان پرورش پیدا می کرده. درنتیجه با موفقیت در شکار و شکست گرگ، اعتماد به نفسشان افزایش پیدا میکرده.

جغجغه سفالی، اسباب بازی کودکان طبقه مرفه در سه هزار سال ق.م در شوش

جغجغه سفالی، از جمله اسباب‌بازی‌های کاربردی کودکان ایران باستان است. قدمت این جغجغه که دارای طرح ساده است به سه هزار سال قبل از میلاد برمی‌گردد که در شوش کشف شده است. 

جغجغه سفالی با شکل مجسمه حیوانی

این جغجغه سفالی که به شکل مجسمه حیوانی است از جمله اسباب‌بازی‌های کاربردی کودکان طبقه مرفه است که در تمدن عیلام زندگی می‌کرده‌اند. کودکان با بازی با جغجغه، حواس پنچگانه‌شان تقویت می‌شده و با کمک آن احساساتی مانند خشم و ناراحتی‌شان را کنترل می‌کرده‌اند.

قمقمه سفالی کوچک

باستان‌شناسان در حفاری‌های مناطق مختلف ایران، قمقه‌های سفالی بسیاری کشف کرده‌اند. از آنجایی که اندازه این قمقمه نسبت به سایر قمقمه‌ها بسیار کوچک بوده، کارشناسشان معتقدند که این قمقمه مورد استفاده کودکان بوده است. قدمت این قمقمه سفالی به چهار هزار سال قبل از میلاد می‌رسد که در کرمانشاه کشف شده است. می‌توان گفت کودکی که از این قمقمه استفاده می‌کرده با حمل آن، هماهنگی بین اندام‌هایش را تمرین می‌کرده و با بستن قمقمه به دور کمر خود ابراز وجود می‌کرده و بدین روش اعتماد به نفس افزایش پیدا می‌کرده است.

مجسمه نقره ای

قدمت مجسمه نقره‌ای به سه هزار سال قبل از میلاد برمی‌گردد. این مجمسه نقره جزو اسباب‌بازی‌های تزئینی و تجملی کودکان طبقه بالا در دوران ایران باستان بوده است. 

مجسمه شیشه ای 

این مجسمه شیشه‌ای یکی از اسباب‌بازی‌های تزئینی و تجملی بچه‌های ایرانی در دوره ساسانی بوده که در لرستان کشف شده است.

لوح‌های آموزشی گِلی، دفتر مشق کودکان ایران باستان

در شوش لوح‌های گِلی کشف شده که بر روی آن با خط سومری نوشته شده است. این لوح‎های گِلی بیانگر دفتر مشق و یا تخته وایت بوردهای مورد استفاده کودکان در ایران باستان بوده است.

سفالینه با نقش های کودکانه

سفالینه‌ای که با نقش‌های کودکانه در تل باکون فارس بدست آمده است، سفالینه ایست که نشان می‌دهد کودکان مرکز توجه قرار گرفته اند. همچنین با هدف جلب توجه کودکان در هفت هزار سال پیش، نقش‌های کودکانه روی سفال نقاشی شده است. 

نتیجه گیری

از گذشته تا به امروز پدر و مادرها به اقتضای شرایط و فرهنگ حاکم بر جامعه زمانه خود به فکر سرگرم شدن کودکان خود بوده‌اند. اسباب‌بازی‌هایی که در این مقاله معرفی شده‌اند نمونه‌های از هزاران اسباب‌بازی کودکان ایران باستان و تمدن های قبل از آن است که از دل خاک بیرون آمده و داستان کودکان هم‌بازی خود را روایت می‌کنند